Skwer Zofii i Zygmunta Hertzów

Skwer przed Biblioteką Uniwersytetu Łódzkiego będzie nosił imię Zofii i Zygmunta Hertzów – najbliższych współpracowników Jerzego Giedroycia, przedwojennych mieszkańców Łodzi. Z inicjatywą do władz uczelni wystąpiło Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu. Senat Uniwersytetu Łódzkiego na swoim ostatnim przedwakacyjnym posiedzeniu podjął jednogłośnie Uchwałę w tej sprawie.

Lokalizacja ta ma wymiar symboliczny – poprzez podkreślenie ogromnego dorobku wydawniczego Instytutu Literackiego. W zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego znajdują się wydane przez Instytut książki, roczniki Kultury i Zeszytów Historycznych. Uczczono imię wybitnych Polaków, byłych mieszkańców tego miasta, aby utrwalić ich w pamięci społecznej i przybliżyć kolejnym pokoleniom dorobek współtworzonego przez nich wraz z Jerzym Giedroyciem Instytutu Literackiego oraz Kultury – największego dzieła Redaktora i jego najbliższych współpracowników Zofii i Zygmunta Hertzów.  

Rok 2008 jest związany z pamięcią o Zygmuncie Hertzu, bowiem w styczniu minęła 100. rocznica jego urodzin. W czerwcu 2008 roku przypadła zaś piąta rocznica śmierci Zofii Hertz. W Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego kwietniu tego roku była prezentowana wystawa Jerzy Giedroyc i Dziupla Kultury, gdzie duży fragment ekspozycji poświecony był Hertzom. W historii Instytutu Literackiego i Kultury Zofia i Zygmunt Hertzowie odegrali decydującą rolę. Jak mówił Jerzy Giedroyc, Kultura nie mogłaby bez nich zaistnieć i przetrwać. Zofia Hertz stała się główną bohaterką tej historii nie tylko dzięki swej energii, ale również całkowitemu oddaniu się sprawie i gotowości wzięcia na siebie zawiązanego z tym ryzyka. Zajmowała się stroną administracyjną i wydawniczą, tłumaczyła teksty, w latach 1962–1986 prowadziła w Kulturze stałą rubrykę Humor krajowy. Po śmierci Jerzego Giedroycia (14 września 2000) kierowała Instytutem Literackim. Kontynuowała edycję Zeszytów Historycznych. Zygmunt Hertz postawił na służbę Kultury swą pracowitość i ciekawość ludzi. Był „ministrem do spraw Polaków”. Załatwiał zaproszenia i stypendia. Opiekował się Hłaską, Polańskim i mnóstwem innych osób, które przewinęły się przez dom Kultury. Po jego śmierci w 1979 roku Instytut Literacki ustanowił corocznie przyznawaną Nagrodę Literacką im. Zygmunta Hertza. Jej laureatami byli m.in. M. Brandys, Rymkiewicz, Jastrun, Wilk, Różewicz, Szaruga.

Nigdy nie wystąpili o obywatelstwo francuskie, od grudnia 1948 r. mieli status polskich uchodźców politycznych. Pochowani są na cmentarzu w Mesnil – le – Roi, gdzie spoczywają również inni twórcy paryskiej Kultury.

Zygmunt Hertz – urodzony 18 stycznia 1908 r. w Warszawie. Syn Mieczysława i Marii Maybaum. Absolwent Szkoły Zgromadzenia Kupców. Po maturze, w 1926 r., wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie przez rok studiował ekonomię w Owens College w Manchesterze. Po powrocie do Polski odbył roczną służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii, awansując na stopień podporucznika. Pracował, jako prokurent, w biurze handlowym swego ojca, reprezentującym firmę Solvay w handlu sodą kaustyczną w Polsce.

Zofia Hertz – urodzona 27 lutego 1910 r. w Warszawie (prawdopodobnie podczas II wojny światowej nastąpiła zmiana roku urodzenia – z 1910 na 1911, nie sprostowała jej po wojnie i potwierdzała przez wszystkie kolejne lata). Córka Ludwika i Heleny Nisenson. Absolwentka Gimnazjum Żeńskiego R. Konopczyńskiej–Sobolewskiej. Po maturze, w 1928 r., zapisała się na studia na Wydziale Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego. Po roku wróciła do Łodzi. Podjęła pracę w kancelarii notarialnej Apolinarego Karnawalskiego. Jako pierwsza kobieta w Łodzi, 13 maja 1933 r., przystąpiła i zdała egzamin na stanowisko notariusza. Odnotowały to łódzkie gazety zamieszczając notatki i jej zdjęcie. Pracowała jako referent notarialny. Pobrali się 11 lutego 1939 r. w kościele Św. Krzyża w Łodzi.

W chwili wybuchu II wojny światowej Zygmunt Hertz został powołany do wojska, podczas kampanii wrześniowej walczył w artylerii przeciwlotniczej. Dostał się do niewoli bolszewickiej, z której udało mu się zbiec. Przedostał się do Stanisławowa, gdzie po trzech miesiącach dołączyła do niego żona. W czerwcu 1940 r. zostali aresztowani we Lwowie, podczas masowej akcji NKWD. Deportowani do Cyngłoku (Maryjska ASRR), spędzili 14 miesięcy w łagrze, pracując przy wyrębie lasu. Amnestionowani na mocy układu Sikorski–Majski.

Pod koniec września 1941 r. oboje wstąpili do Armii Polskiej, utworzonej w ZSRR pod dowództwem gen. Andersa. Zygmunta Hertza wcielono do 6 Dywizji Armii Polskiej (następnie w 7 DAPl, 8 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej Ciężkiej). Zofia Hertz, ochotniczka w Służbie Pomocniczej Kobiet, pracowała w Wydziale Propagandy i Informacji APW (pod kierownictwem Józefa Czapskiego). Współpracowała z biurem redakcji gazety dla żołnierzy „Orzeł Biały”. Od 1943 była sekretarką i współpracowniczką Jerzego Giedroycia w Oddziale Kultury i Prasy. Wraz z 2. Korpusem wyszli z Sowietów i przeszli cały szlak bojowy, przez Irak i Egipt, do Włoch.

Współzałożyciele – z Jerzym Giedroyciem i Józefem Czapskim – Instytutu Literackiego (powołany w 1946 w Rzymie, w 1947 przeniesiony do Maisons – Laffitte pod Paryżem), który stał się ośrodkiem skupiającym wybitnych polskich pisarzy i publicystów emigracyjnych, autorów objętych cenzurą w komunistycznej Polsce i Europie Środkowo–Wschodniej. Jego działalność wydawnicza obejmowała: miesięcznik „Kultura”, serię „Biblioteka Kultury”, w skład, której wchodziły: „Zeszyty Historyczne” (1962-1972 półrocznik, następnie kwartalnik – dotyczący najnowszej historii Polski i krajów środkowo-europejskich), oraz setki tytułów książek (dzieła literackie i książki o charakterze politycznym i pamiętnikarskim). Założycielem i redaktorem periodyków był Jerzy Giedroyc.

Zygmunt Hertz zajmował się stroną administracyjną. Był rzecznikiem i opiekunem wielu pisarzy, malarzy, działaczy politycznych – zarówno tych przyjeżdżających z Polski tylko z wizytami i tych, którzy wybierali los emigrantów. Zmarł 5 października 1979 r. Dla uczczenia jego pamięci Instytut Literacki ustanowił Nagrodę Literacką im. Zygmunta Hertza (była przyznawana za lata 1979–1999). W 1992 r. nakładem Instytutu Literackiego wydano korespondencję Zygmunta Hertza z jego najbliższym przyjacielem Czesławem Miłoszem – „Listy do Czesława Miłosza 1952-1979” (wybór i opracowanie Renata Gorczyńska).

Zofia Hertz zajmowała się stroną administracyjną i wydawniczą, tłumaczyła teksty, w latach 1962–1986 prowadziła w „Kulturze” stałą rubrykę Humor krajowy. Po śmierci Jerzego Giedroycia (14 września 2000 r.) kierowała Instytutem Literackim. Kontynuowała edycję „Zeszytów Historycznych” (w październiku 2000 ukazał się ostatni numer, 637, „Kultury”, która godnie z wolą Redaktora przestała wychodzić po jego śmierci). Odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (2000 r.) i Medaille d’Or de la Ville (przez mera Maisons – Laffitte, 2001 r.). Laureatka nagrody edytorskiej polskiego PEN Clubu za rok 2000. Zmarła 20 czerwca 2003 w Maisons – Laffitte.

Agnieszka Mitkowska
Towarzystwo Opieki nad Archiwum
Instytutu Literackiego w Paryżu
ul. Hankiewicza 1 pok. 0103
02-103 Warszawa
tel. 0-22 824 38 00, mobile 501 157 952
e-mail: instytutliteracki@pro.onet.pl