Objawy w dwóch językach

Specyficzne zaburzenie językowe dotyka taki sam procent dzieci jedno i dwujęzycznych. Rezygnacja z jednego z języków znajdujących się w otoczeniu dziecka dwujęzycznego w żaden sposób nie ułatwi mu życia.

Nie przejmujcie się, przecież dzieci dwujęzyczne zawsze zaczynają mówić później… – to jedna z najczęstszych opinii, jakie słyszeli rodzice dwuletniego Kuby, wychowywanego w dwujęzycznym domu. Mieszkający w Niemczech, pochodzący z Polski tata Kuby i jego mama – rodowita Niemka – stosowali się do tej rady i nie przejmowali się przez kolejny miesiąc, dwa, pięć… Sami tłumaczyli reszcie rodziny, że „to wszystko kwestia dwujęzyczności” i „że Kuba ma jeszcze dużo czasu, wszystko zdąży nadrobić”. Kiedy Kuba miał trzy i pół roku, jego rodzice zreflektowali się, że tak właściwie jest ostatnim dzieckiem wśród znajomych rodzin, które jeszcze ciągle nie nauczyło się mówić… I że w dodatku wszystkie pozostałe znajome dzieci zaczęły mówić dużo wcześniej, chociaż też były wychowywane w dwujęzycznych rodzinach…

Badania psychologiczne i logopedyczne Kuby trwały kilka tygodni. Jego rodzice obawiali się, że chłopiec może mieć autyzm – nie chciał się przecież komunikować z otoczeniem ani po niemiecku, ani po polsku. Badania psychiatryczne jednak wykluczyły tę diagnozę. Specjaliści pracujący z Kubą powiedzieli jego rodzicom, że chłopiec należy do grupy ryzyka specyficznego zaburzenia językowego… Ale co to właściwie znaczy?

Specyficzne zaburzenie językowe

Specyficzne zaburzenie językowe (ang. Specific language impairment, SLI) diagnozuje się u dzieci, których rozwój językowy nie przebiega typowo, a trudności w przyswajaniu języka nie mogą być wyjaśnione żadnymi innymi powodami: np. ogólnym spowolnieniem rozwoju albo obniżeniem intelektu, niedokształceniem aparatu mowy, zaburzeniami ze spektrum autyzmu, uszkodzeniami mózgu lub utratą słuchu. SLI ma podłoże genetyczne i prawdopodobnie występuje u około 5-10 proc. populacji (niektóre szacunki precyzują ten odsetek jako 7-8 proc.). Częstość występowania zaburzenia jest dokładnie taka sama u osób jedno-, jak i wielojęzycznych – dzieci dwujęzyczne mogą być dotknięte SLI, ale dwujęzyczność w żaden sposób nie wpływa na częstość występowania tego zaburzenia: ani nie nasila, ani nie zmniejsza jego powszechności.

Objawy występowania SLI u dzieci jednojęzycznych są widoczne trudności w naturalnym przyswajaniu języka – na przykład kłopoty w nabywaniu nowego słownictwa, problemy z rozumieniem zdań, zwłaszcza skomplikowanych gramatycznie, i w tworzeniu wypowiedzi  zgodnych z regułami gramatyki. Objawy SLI u dzieci dwujęzycznych są… dokładnie takie same! Dzieci dwujęzyczne dotknięte SLI, tak samo jak dzieci jednojęzyczne z tym zaburzeniem, stosunkowo późno zaczynają mówić, a kiedy już zaczną, ich słownik często jest ubogi, a wypowiedzi niegramatyczne.

SLI – zaburzenie języka

SLI jest zaburzeniem utrudniającym dziecku przyswojenie języka jako takiego, rozumianego jako skomplikowany system znaków i ich powiązań. Nie dotyczy nauki konkretnego języka, tylko opanowywania abstrakcyjnego tworu, jakim jest język. Dzieci z SLI mają trudności z nauczeniem się każdego języka, a nie, na przykład, tylko niemieckiego albo polskiego. Innymi słowy: objawy SLI u dziecka dwujęzycznego widoczne są w obydwu językach. Dlatego, jeśli jego rozwój językowy niepokoi rodziców, kluczowe dla prawidłowej diagnozy jest ocenienie jego umiejętności we wszystkich znanych mu językach. Jeśli okazałoby się to niemożliwe, należy zrobić to raczej w pierwszym (lub lepiej znanym) języku dziecka, a nie w drugim. Dlaczego?

Kiedy dziecko rozmawiające w domu w jednym tylko języku, trafia do społeczności posługującej się innym – na przykład do nowej szkoły – z powodów oczywistych ma trudności komunikacyjne. Po około dwóch-trzech latach potrafi już posługiwać się swoim drugim językiem porównywalnie płynnie, jak jego szkolni koledzy. Wciąż jednak może znać mniej słów, zwłaszcza tych rzadziej używanych albo specyficznych dla jakiegoś obszaru tematycznego. Jednak jeśli by zsumować słownictwo w jednym i drugim znanym temu dziecku języku, okaże się, że zna ono łącznie co najmniej tyle słów, co jego jednojęzyczni rówieśnicy.

Dodatkowo wiele dzieci trafiających do obcojęzycznego środowiska „zamyka się w sobie”. Przechodzą tak zwany „cichy okres”, podczas którego chłoną język w swoim otoczeniu, chociaż jeszcze nie są wstanie w nim mówić. Takie, nawet trwające kilka miesięcy, milczenie jest naturalnym krokiem w rozwoju wielojęzycznym, i nie powinno zanadto martwić rodziców.

Wynika stąd, że aby postawić diagnozę jakichkolwiek zaburzeń językowych, nie należy się kierować tym, jak dziecko zna drugi język. Tymczasem przeprowadzenie jej w języku dominującym w otoczeniu (np. po angielsku czy francusku będących drugim językiem w przypadku dzieci polskich mieszkających za granicą) bywa często łatwiejsze.

Czy dziecko z SLI może nauczyć się dwóch języków?

Wiele badań pokazuje, że dzieci z SLI uczące się drugiego języka, jeśli tylko mają dostatecznie dużo styczności z tym językiem, relatywnie szybko „nadrabiają zaległości” i osiągają w swoim drugim języku poziom zbliżony do kompetencji jednojęzycznych dzieci dotkniętych SLI. Niektórzy naukowcy, na przykład Pascale Engel de Abreu z wielojęzycznego Luksemburga, sugerują nawet, że dwujęzyczność może stanowić pewnego rodzaju wsparcie dla dzieci z zaburzeniami językowymi. Badacze ci najczęściej są zdania, że jedną z przyczyn SLI może być obniżone funkcjonowanie poznawcze. Skądinąd wiadomo, że dwujęzyczność wpływa pozytywnie na działanie „funkcji wykonawczych”, o czym wielokrotnie wspominano już na łamach serwisu „Wszystko o dwujęzyczności”. Z tych dwóch przyczynek naukowcy wyciągają wniosek, że być może znajomość więcej niż jednego języka chroni dzieci dotknięte zaburzeniami rozwoju językowego przed niektórymi deficytami poznawczymi związanymi z tym schorzeniem.

Rezygnacja z języka

Rodzice dzieci o opóźnionym rozwoju językowym niekiedy mają poczucie, że powinni zrezygnować z mówienia do dziecka w jednym języku. Tata Kuby, kierowany chęcią ułatwienia życia swojemu synowi, rozważał taki krok. Niemiecki będzie Kubie potrzebny na każdym kroku, żeby mógł jakoś komunikować się z otoczeniem. Bez znajomości polskiego sobie w życiu poradzi – mówił ojciec gotowy zarzucić mówienie do syna po polsku, chociaż sam niemiecki znał tylko o tyle o ile.

Przed podjęciem pochopnej decyzji o zaniechaniu używania jednego z języków, warto jednak rozważyć jej konsekwencje. Rezygnacja z mówienia w języku ojczystym rodzica może zmusić go do niewygodnego posługiwania się w relacji z dzieckiem językiem, którego sam nie zna zbyt dobrze. Taki dyskomfort może mieć silny wpływ na relacje rodzinne: rodzic mówiący do dziecka w języku, w którym nie czuje się pewnie, potencjalnie będzie miał trudności w wyrażaniu emocji i okazywaniu bliskości dziecku. Niepodtrzymywanie znajomości języka jednego z rodziców może też znacząco ograniczyć kontakt z częścią rodziny, znającą jedynie ten język. Badaczka tematyki zaburzeń językowych w dwujęzyczności, Kathryn Kohnert, podkreśla, że dzieci, zwłaszcza dotknięte zaburzeniami językowymi, i ich rodziców powinna zawsze łączyć znajomość języka, aby mogli swobodnie w tym języku rozmawiać o różnych sprawach. Dla wielu dzieci cierpiących z powodu zaburzeń – nie tylko językowych – możliwość szczerej i nieskrępowanej nieznajomością języka rozmowy z rodzicem stanowi bardzo ważne źródło wsparcia w codziennej walce z trudnościami.

Magdalena Łuniewska