Dać dobry przykład – rozmowa z Ciarą O’Toole, logopedą z University College Cork w Irlandii

Wiemy, że dzieci z zaburzeniami językowymi mogą stać się dwujęzyczne. Co więcej, mogą mówić biegle w każdym z języków z osobna równie dobrze, jak dzieci jednojęzyczne z podobnymi zaburzeniami w swoim – mówi Ciara O’Toole, logopeda z University College Cork w Irlandii.

Czy irlandzcy specjaliści, diagnozując dziecko dwujęzyczne, zawsze biorą pod uwagę jego sytuację językową?

CO: Pracuję z logopedami od dłuższego czasu i nie mam wrażenia, aby zagłębiali się w tę sytuację za każdym razem tak bardzo, jak powinni. Idealnie byłoby zawsze przeanalizować ilość kontaktu z każdym językiem – dosłownie spojrzeć na to, ile czasu w ciągu 24 godzin dziecko poświęca wszystkim językom, z którymi ma kontakt. Równie ważna jest jakość tego kontaktu, czyli kto ma kontakt z dzieckiem w danym języku – czy są to osoby jednojęzyczne czy też osoby, dla których dany język jest zaledwie drugim językiem. Irlandzki system opieki zdrowotnej oraz logopedzi są pod ogromną presją czasową – muszą postawić diagnozę bardzo szybko. A kiedy pracujesz z dzieckiem dwujęzycznym, nie jesteś w stanie postawić diagnozy po jednym spotkaniu – potrzeba na to zawsze kilku sesji. Aby dowiedzieć się, czy dziecko ma zaburzenie językowe, należy połączyć kilka różnych metod diagnostycznych. Może to trwać 3-4 razy dłużej niż diagnoza dziecka jednojęzycznego.

A jeśli już mowa o rzetelnej diagnozie zaburzeń językowych, to warto zwrócić uwagę na to, że specjaliści, analizując ilość materiału językowego, którą dziecko słyszy w ciągu dnia, zwracają niestety wyłącznie uwagę na ilość kontaktu z językiem pochodzącą od rodziców. Natomiast to, co z biegiem czasu i z wiekiem dziecka staje się coraz ważniejsze, to tak naprawdę ilość kontaktu z językiem w relacjach z rówieśnikami. Należy również pamiętać, że każde dziecko dwujęzyczne jest inne – testy językowe nie są w stanie sprawdzić wiedzy i umiejętności językowych dziecka w 100%. Wyników z testów diagnostycznych – nawet tych wystandaryzowanych – nie należy brać jako wyroczni, jako ostatecznej diagnozy. Do każdego dziecka należy podejść indywidualnie, ocenić je nie tylko w sposób ilościowy, ale też jakościowy.

Czy specyfika dwujęzycznego otoczenia ma wpływ na to, jak rozwijają się zaburzenia językowe u dzieci?

CO: Wiemy, że dzieci z zaburzeniami językowymi mogą stać się dwujęzyczne. Co więcej, mogą mówić biegle w każdym z języków z osobna równie dobrze, jak dzieci jednojęzyczne z podobnymi zaburzeniami. Rozwój językowy takich dzieci będzie opóźniony nie dlatego, że są dwujęzyczne, ale dlatego, że mają problemy językowe, które są niezależne od dwujęzyczności. Wiemy też, że np. w niektórych regionach Kanady, gdzie francuski i angielski mają podobny status i dzieci mają zapewniony intensywny kontakt z oboma językami, wielu z nich udaje się rozwinąć ich znajomość w podobnym stopniu. Niestety nie jest to jednak częsta sytuacja. W krajach takich jak Irlandia dzieci nie mają szans na równie częsty kontakt z językiem mniejszości (polskim, irlandzkim, litewskim itd.), jak z angielskim. Prawdopodobieństwo, że przyswoją sobie one obydwa języki na podobnym poziomie, jest mniejsze – nawet jeśli nie mają zaburzenia językowego. Angielski zawsze będzie u nich dominował. Ilość kontaktu z językiem ma wpływ na to, jak płynnie potrafimy posługiwać się danym językiem.

A w jaki sposób domowe środowisko językowe wpływa na rozwój dwujęzyczności?

CO: Jeśli rodzice mówią w języku, którego nie znają zbyt dobrze i nie czują się pewnie – to znaczy w języku otoczenia, zamiast w języku dziedzictwa – nie dają dobrego przykładu językowego, nie są dobrym modelem. Badania pokazują, że dzieci potrzebują silnych podstaw do rozwoju pierwszego języka. Jeśli rodzice nie zapewnią im podstaw do rozwoju języka ojczystego w domu, to później takie dzieci idą do szkoły i uczą się języka angielskiego bez silnych fundamentów w swoim pierwszym języku, bez dobrej „bazy językowej”. A jeśli nie ma dobrej bazy w pierwszym języku, a następnie dzieci próbują uczyć się drugiego języka, odbiera się takim dzieciom szansę na dobry start w uczeniu się języków. Takie dzieci mogą być  opóźnienie w rozwoju językowym, z powodu braku intensywnego kontaktu z językiem.

Jak powinien wyglądać wczesny i efektywny proces diagnostyczny w przypadku dzieci dwujęzycznych, zagrożonych zaburzeniem językowym?

CO: Proces identyfikacji zaburzeń w przypadku dzieci dwujęzycznych powinien przebiegać podobnie jak w przypadku dzieci jednojęzycznych. Pierwszym krokiem jest wyeliminowanie możliwości, że dzieci te cierpią na zaburzenia słuchu, mają niższą niż przeciętna inteligencję itd. Następnie należałoby przebadać dziecko w obydwu językach, co niestety jest bardzo trudne, ponieważ rzadko się zdarza, by  istniały wystandaryzowane testy językowe w obydwu znanych dziecku językach. Jeśli dysponujemy testem językowym języku dominującym dziecka, jest prawdopodobne, że trafnie zdiagnozujemy zaburzenie językowe, pewność jednak może nam dać jedynie test przeprowadzony w obu językach. Mówiąc język dominujący, mam na myśli język, z którym dziecko ma kontakt przynajmniej przez 60 proc. czasu w ciągu dnia. Trafność diagnozy zależy też od wieku dziecka, np. u dziecka siedmioletniego możemy z większym prawdopodobieństwem stwierdzić, czy jego problemy językowe wynikają z zaburzenia niż u dziecka trzyletniego.

Kolejnym warunkiem, który musi być spełniony, aby można było zdiagnozować zaburzenie językowe u dziecka dwujęzycznego, jest stwierdzenie, że opóźnienie w przyswajaniu języka da się zaobserwować w odniesieniu do obydwu języków. Specjalista musi też osądzić, czy aby na pewno braków i trudności w rozwoju językowym nie należy przypisać zbyt rzadkiemu kontaktowi z językiem. Diagnoza to dłuższy i bardziej złożony proces, na który składa się wielokrotny pomiar, a także poznanie sytuacji językowej dziecka oraz sytuacji językowej, jaka panuje w jego w rodzinie. Musimy też w procesie diagnozy wziąć pod uwagę różnice kulturowe, czyli to, jak w danej kulturze rodzice komunikują się z dzieckiem, co jest dozwolone w takiej komunikacji, a co nie jest dobrze widziane lub co jest obce danej kulturze.